Επεξεργασία αποβλήτων, αντιπλημμυρικά έργα, ξεχωριστοί τρόποι άρδευσης αλλά και ύδρευσης, σιτοβολώνες στη Γουόλ Στριτ, λόφοι φυτεμένοι με χιλιάδες δένδρα στη βάση μαθηματικού τύπου, δενδροφυτεύσεις λεωφόρων. Περισσότερο σαν δημόσια έργα παρά για έργα τέχνης φαντάζουν όλα τα παραπάνω. Κι όμως πρόκειται για δημόσια έργα τέχνης, για τη μετουσίωση αυτού που ήταν ουτοπία στις αρχές του περασμένου αιώνα σε απτή πραγματικότητα μέχρι το τέλος του.
|
«Πίσω από το έργο καλλιτεχνών που έφτιαξαν κάτι με γνώμονα το κοινωνικό συμφέρον υπήρχε ένα όραμα, το ενδιαφέρον για την κοινωνική πρόοδο και αλληλεγγύη, που το οδηγούσε ένα βαθύτερο αίσθημα αγάπης προς τον άνθρωπο» λέει στην «Ε» η εικαστικός Ελένη Πολυχρονάτου
|
Ισως πρόκειται για τη διαχρονική ανάγκη ορισμένων καλλιτεχνών να παρέμβουν στον κοινωνικό χώρο, μπολιάζοντάς τον με τη λαχτάρα για έναν καλύτερο κόσμο. Αυτή τη διαδρομή -από τους οραματικούς σχεδιασμούς του Τάτλιν, του Μάλεβιτς και της ομάδας του Μπαουχάουζ το 1919 που ξεκινούσαν την αλλαγή του κόσμου δημιουργώντας καλλιτεχνήματα για να ομορφύνουν την καθημερινότητα, αλλά κυρίως με ορόσημο τη ριζοσπαστική κριτική στη βιομηχανοποιημένη κοινωνία της δεκαετίας του 1960 και την αποτύπωση των κινημάτων επαγρύπνησης που ξεπήδησαν έκτοτε σε αντιεμπορικά έργα μεγάλης κλίμακας που υποδαύλισαν τον προβληματισμό για το φυσικό περιβάλλον και την ποιότητα ζωής στον αστικό χώρο- διηγείται η διατριβή της εικαστικού Ελένης Πολυχρονάτου «Εργα τέχνης μεγάλης κλίμακας στον αστικό και φυσικό χώρο από τη δεκαετία του ’60 έως τον 21ο αιώνα» για την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, της οποίας η δημοσίευση εκκρεμεί.
Ο ακτιβισμός ή μάλλον η κοινωνική παρέμβαση ως μια εκ των καλών τεχνών θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε δημοσιογραφικά την έρευνα που ξεπερνά τις 500 σελίδες, και αποτελεί το αντικείμενο της συζήτησής μας.
Γιατί επιλέξατε αυτό το θέμα;
«Με ενδιέφερε ο κοινωνικός χαρακτήρας του καλλιτέχνη και ερεύνησα παραμέτρους που αυτός μπορεί να υλοποιηθεί. Η μελέτη μου με την ιδιότητα του καλλιτέχνη πρωτίστως και όχι του ιστορικού τέχνης δείχνει πώς μπορεί ένας καλλιτέχνης να είναι παρών στο κοινωνικό σύνολο, πώς μπορούν να εφαρμοστούν έργα που αφορούν το ευρύ κοινό και πώς αυτές οι ανησυχίες που έχουν απασχολήσει τους καλλιτέχνες από την αρχή του 20ού αιώνα έχουν πραγματοποιηθεί τις τελευταίες δεκαετίες στην Ευρώπη και την Αμερική».
Για να μας κατατοπίσει στο πολύμορφο ταξίδι από το τελάρο στον χώρο, τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τις άλλες τέχνες και τις επιστήμες με γνώμονα την ιδεολογία της λειτουργικότητας, μας δίνει παραδείγματα έργων που αντανακλούν την τέχνη ως μορφή κοινωνικής παρέμβασης.
|
Το 1982, η Agnes Denes διαμόρφωσε ένα χωράφι με σιτάρι στο εμπορικό κέντρο του κόσμου: ένα τετράγωνο μακριά απ’ τη Wall Street, με θέα το Αγαλμα της Ελευθερίας. Το έργο της, σχόλιο στην παγκόσμια πείνα, υπενθύμιζε ότι στο ταπεινό χώμα οφείλεται η βλάστηση, το ουσιαστικό μέσο διατήρησης της ζωής
|
Μπορεί να συμβάλλει ακόμη και στη μείωση των ανισοτήτων;
«Το 1976 ο Isamu Noguchi έφτιαξε την πλατεία Hart Plaza στο Ντιτρόιτ των ΗΠΑ, η οποία χαρακτηρίστηκε τεχνολογικό θαύμα: το συντριβάνι εναλλάσσει μια ανεξάντλητη ποικιλία μοτίβων από την ψιλή βροχή έως τους ορμητικούς καταρράκτες που μαζί με τα υλικά κατασκευής (γυαλιστερό ατσάλι, αλουμίνιο και υπολογιστής που ρυθμίζει τη ροή) δίνουν μια μαγική ατμόσφαιρα στο περιβάλλον και ταξιδεύουν τον θεατή σ’ έναν φανταστικό χώρο, κάτι που συμβαίνει σε μια δημόσια πλατεία και όχι σε ένα ιδιωτικό πάρκο. Και υμνήθηκε ακριβώς επειδή είχε πρόσβαση από όλα τα κοινωνικά στρώματα και συνέβαλε στην άρση κάθε πολιτιστικής και κοινωνικής ανισότητας».
Αναφέρει ακόμη και το «σχέδιο για όχημα του αστέγου» που παρουσίασε το 1988 στη Νέα Υόρκη ο Krzysztof Wodiczko.
Ποιες άλλες μορφές μπορούν να πάρουν τα έργα με κοινωνικό χαρακτήρα;
«Πολλά ενσωματώνουν την οικολογική παράμετρο. Το 1992, η Ελληνίδα Αθηνά Τάχα έφτιαξε στη Φιλαδέλφεια της Αμερικής ένα από τα πρώτα πάρκα παγκοσμίως που έχουν σχεδιαστεί από καλλιτέχνη σαν ένα περιβαλλοντικό γλυπτό σε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο: με στοιχεία από τους βραχόκηπους δημιούργησε ένα μοναδικό μοντέλο πάρκου με πολυετή και χαμηλού κόστους φυτά και δέντρα τα οποία αποδίδουν όλο τον χρόνο ποικιλία χρώματος, ενώ οι υπερυψωμένοι κήποι σχηματίζουν έναν πυραμοειδή λόφο. Ελαβε επίσης υπόψη της τις ανάγκες των ανθρώπων από τις γύρω περιοχές οι οποίοι ήταν χαμηλόμισθοι, συνταξιούχοι, οικογένειες με παιδιά και άνθρωποι που περπατούσαν για να πάνε στη δουλειά τους».
Μας μιλά ακόμη για μία περίπτωση Ελληνα καλλιτέχνη: το 1971 στη Βαλένσια της Γαλλίας ο Φιλόλαος έφτιαξε δύο υδατοδεξαμενές γλυπτά που υδροδοτούν την πόλη, υπογραμμίζοντας τη λειτουργικότητα του δημόσιου έργου τέχνης στο αστικό τοπίο.
|
Ο J. Beuys στην πενταετούς διάρκειας φύτευση 7.000 βελανιδιών στα εγκαίνια της 7ης Documenta το 1982. Το έργο που άλλαξε τη φυσική κατάσταση και εικόνα της περιοχής, τελείωσε μετά τον θάνατό του
|
Αρκετοί καλλιτέχνες ασχολούνται με τις δεντροφυτεύσεις με στόχο την ευαισθητοποίηση γύρω από το θέμα του πρασίνου:
* Οπως ο Joseph Beuys, ιδρυτικό στέλεχος του κόμματος των Πρασίνων, ο οποίος επιδίωξε να παρέμβει στη φύση και στην κοινωνία για να αποκαταστήσει την κατεστραμμένη σχέση τους. Το 1982 σε μία από τις μεγαλύτερες εικαστικές διοργανώσεις , την 7η Ντοκουμέντα, στο Κάσελ της Γερμανίας, ξεκινάει την πενταετή δεντροφύτευση 7.000 βελανιδιών: το τελευταίο δέντρο φυτεύτηκε από τον γιο του 18 μήνες μετά τον θάνατό του. Η δεντροφύτευση αποτέλεσε πνεύμονα οξυγόνου αλλάζοντας τη φυσική κατάσταση, την εικόνα και τη χρωματικότητα όλης της περιοχής. Αυτή τη δράση τοποθετεί ως εφαλτήριο η συνομιλήτριά μας καθώς τη διαδέχτηκαν και άλλες δεντροφυτεύσεις σε μεγάλη κλίμακα από καλλιτέχνες.
|
Η λεωφόρος Μάρτιν Λούθερ Κινγκ το 1990 πριν τη δενδροφύτευση
|
* Το 1990, στο Λος Αντζελες, ο Andy Lipkis με το πρότζεκτ «Tree People» παρακίνησε τους κατοίκους μιας υποβαθμισμένης κοινότητας να φυτέψουν δέντρα κατά μήκος της μεγάλης λεωφόρου Μάρτιν Λούθερ Κινγκ: ανταποκρίθηκαν 3.000 άνθρωποι διαφορετικής φυλετικής και κοινωνικής προέλευσης, ώστε σε τρεις ώρες η φύτευση 400 δέντρων μεταμόρφωσε την όψη του δρόμου, που περνά από οικονομικά και αισθητικά υποβαθμισμένες γειτονιές, σε μήκος επτά μιλίων.
|
Ο Andy Lipkis, πρόεδρος της οργάνωσης «Tree People» που ίδρυσε, στον ίδιο δρόμο, 18 χρόνια αργότερα
|
* Στη Φινλανδία, το 1992, με το «Tree Mountain» της Agnes Denes που ολοκληρώθηκε το 1996, φυτεύτηκαν σε μία έκταση μήκους 2,4 χιλιομέτρων και πλάτους 24,2 χλμ. 10.000 δέντρα βάσει ενός σχεδίου που προέκυψε από έναν μαθηματικό τύπο. Επειδή τείνουν να εξαφανιστούν, επέλεξε τα ασημένια έλατα, που έχουν ζωή μέχρι 4 αιώνες ώστε να δημιουργήσει ένα ζωντανό έργο, «ένα δώρο για τις μελλοντικές γενιές».
Πότε το όραμα αρχίζει να γίνεται πράξη;
«Ορόσημο θεωρείται μάλλον η δεκαετία του ’60. Σημαντικό ρόλο έπαιξε το βιβλίο της Κάρσον το 1962 «Σιωπηλή Ανοιξη», που επιχειρούσε να αφυπνίσει την ανθρώπινη συνείδηση και καταδίκαζε την εξάντληση των φυσικών πόρων του πλανήτη, συμβάλλοντας στην έκρηξη του περιβαλλοντικού κινήματος το οποίο την επόμενη δεκαετία ώθησε τους καλλιτέχνες να στραφούν στην ανάπλαση κατεστραμμένων εδαφών. Ετσι, ο Robert Morris εκμεταλλευόμενος έναν νόμο των ΗΠΑ περί αποκατάστασης των χώρων στα πρώην λατομεία/μεταλλεία, ξεκινά τη δεκαετία του ’70 να επαναφέρει τη βλάστηση σε χώρους που είχαν καταστραφεί. Το ζήτημα που είχε τότε τεθεί ήταν μήπως συγκαλύπτουν τους πολιτικούς που δεν διαχειρίστηκαν σωστά τους φυσικούς πόρους».
Πώς το αντιμετώπισαν;
«Παρά τις αντιρρήσεις, πρέπει η ζωή να συνεχίσει να προχωράει και να προσπαθούμε να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο».
|
Το όραμα του Hundertwasser για πράσινες οροφές υλοποιημένο σε σπίτια που σχεδίασε στη Βιέννη
|
Ποια είναι η συνέχεια στον 21ο αιώνα;
«Ενας σημαντικός καλλιτέχνης, ο Hundertwasser, που μετέτρεψε ένα θλιβερό εργοστάσιο επεξεργασίας αποβλήτων σε ένα έργο τέχνης τεραστίων διαστάσεων (1988-1992) στην Αυστρία, είχε ήδη από το 1974 προτείνει ότι «οτιδήποτε οριζόντιο κάτω από τον ουρανό ανήκει στη φύση συμπεριλαμβανομένων των δρόμων και των οροφών»».
Υπάρχει κάποιο συμπέρασμα από αυτή την έρευνα που διήρκεσε επτά χρόνια;
«Πίσω από το έργο αυτών των καλλιτεχνών που έφτιαξαν κάτι με γνώμονα το κοινωνικό συμφέρον, υπήρχε ένα όραμα, το ενδιαφέρον για την κοινωνική πρόοδο και την αλληλεγγύη, που το οδηγούσε ένα βαθύτερο αίσθημα αγάπης προς τον άνθρωπο». *
**Η Ελένη Πολυχρονάτου σπούδασε ζωγραφική και γλυπτική με υποτροφία στην ΑΣΚΤ και η διατριβή της είναι μία από τις πέντε που έχουν εγκριθεί στην σχεδόν ενός αιώνα ιστορία του ιδρύματος. Από το 2005 είναι διδάσκουσα στην ΑΣΚΤ, με γνωστικό αντικείμενο την τέχνη στο περιβάλλον. Εχει παρουσιάσει το ζωγραφικό και γλυπτικό της έργο σε πλήθος εκθέσεων και έχει συνδέσει την καλλιτεχνική της δημιουργία με τον κοινωνικό προβληματισμό μέσω της συμμετοχής της σε ποικίλες δράσεις.
Μόνο με τη συμβολή της Πολιτείας
Θεωρώντας ότι η ένταξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας στον δημόσιο χώρο αποτελεί κοινωνική ανάγκη, αλλά και ότι οι σχετικές πρωτοβουλίες των καλλιτεχνών δεν μπορούν να τελεσφορήσουν χωρίς την υποστήριξη της Πολιτείας και των τοπικών αρχών, η Πολυχρονάτου διερευνά και αξιολογεί το ειδικό θεσμικό πλαίσιο που ισχύει σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες και στις ΗΠΑ, σημειώνει η εισηγητική επιτροπή την οποία αποτελούν ο ζωγράφος Δημήτρης Μυταράς, η ιστορικός Ναυσικά Πανσελήνου και ο αρχιτέκτονας Σάββας Κονταράτος, «το σχετικό κεφάλαιο της εργασίας της εκτιμάται ως χρήσιμη κατάθεση εν όψει συναφών προβληματισμών και αιτημάτων που έχουν διατυπωθεί και στη χώρα μας».
Ακόμη, στην εργασία αυτή εντάσσονται καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες από την Ελλάδα που είτε ζουν στο εξωτερικό είτε εργάζονται στον τόπο μας, στην τελευταία περίπτωση υπό σαφώς δυσμενέστερες συνθήκες. Επίσης η εισηγητική επιτροπή την αποτιμά ως μια «αξιόλογη εισφορά στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για τη σύγχρονη τέχνη».
Μεταξουργείο, Κεραμεικός 