Πόσοι ξέρουμε ότι κυριολεκτικά κάτω απ’ τα πόδια μας, σε κεντρικά σημεία της Αθήνας αλλά κι έξω απ’ αυτήν, υπάρχουν τεράστια υπόγεια καταφύγια επτά μέτρα κάτω απ’ τη γη; Ένα από τα μεγαλύτερα καταφύγια της Αθήνας, με 35 θαλάμους και 400 τ.μ. εμβαδόν, βρίσκεται στην Καραγεώργη Σερβίας 10!
Ή ότι ο πρώτος σταθμός «Ομόνοια» του ΗΣΑΠ, που βρισκόταν στην οδό Λυκούργου και Αθηνάς, σφραγίστηκε μετά από τα εγκαίνια του νέου σταθμού στην πλατεία το 1930, αλλά εν όψει του Β’ Παγκοσμίου Πόλεμου αναβίωσε ως χώρος υπόγειου καταφυγίου, για να ξαναπέσει στην αφάνεια με το πέρας του πολέμου; Ότι μέρος του Λυκαβηττού είναι κούφιο και λίγο πριν το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, φιλοξενούσε, στα έγκατά του, νευραλγικές στρατιωτικές υπηρεσίες, παραμένοντας επιχειρησιακό ως τη δεκαετία του ‘80; Ή ότι σε μια χρωματιστή όμορφη αίθουσα της Παιδικής Βιβλιοθήκης του δήμου Αθηναίων στο σταθμό Λαρίσης, μια καταπακτή οδηγεί σε ένα υπόγειο καταφύγιο, με δεκάδες μέτρα στενών σκοτεινών στοών και δωμάτια με κάγκελα στα παράθυρα;
Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα ελεύθερη», ο ερευνητής Κωνσταντίνος Κυρίμης παρουσιάζει στο Σεράφειο του δήμου Αθηναίων στις 29 Οκτωβρίου δεκατέσσερα καταφύγια σε Αθήνα και Πειραιά. Συνδιοργανωτές της «Αθήνας ελεύθερη» είναι το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, η Περιφέρεια Αττικής-Κεντρικός Τομέας, ο δήμος Αθηναίων, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και η ΕΡΤ. Φέτος ειδικά υπάρχει πολύπλευρη συνεργασία και με την Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου του δήμου Αθηναίων.
Μερικά μυστικά της υπόγειας Αθήνας…
Πριν την εκδήλωση, ο Κωνσταντίνος Κυρίμης μάς αποκάλυψε μερικά μυστικά της υπόγειας Αθήνας. Ο ίδιος έχει επισκεφθεί με την έρευνά του 70 με 80 καταφύγια στην Αττική. Εμείς όμως δεν μπορούμε να επισκεφθούμε σχεδόν κανένα. Μόνο αυτό της πλατείας Κοραή είναι επισκέψιμο, αλλά και πάλι όχι ως καταφύγιο, αλλά επειδή επιτάχθηκε από τους Γερμανούς και χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή και χώρος βασανιστηρίων. Ένας ακόμη τέτοιος χώρος, μη επισκέψιμος, βρίσκεται και στην οδό Ζαλοκώστα 7: Ένα από τα καλύτερα διατηρημένα καταφύγια του Β’ ΠΠ, το οποίο μετατράπηκε σε κολαστήριο.
Πώς ξεκίνησαν τα καταφύγια; Μεταξύ 1936-1940 ο Ιωάννης Μεταξάς, φοβούμενος μελλοντικούς αεροπορικούς βομβαρδισμούς, προώθησε τη δημιουργία αντιαεροπορικών καταφυγίων, για την προστασία του άμαχου πληθυσμού και των νευραλγικών υπηρεσιών. Έτσι ψηφίστηκε νόμος, βάσει του οποίου κάθε νέα-ανεγειρόμενη πολυκατοικία, έπρεπε να διαθέτει το δικό της καταφύγιο. Τα σχέδια έπρεπε μάλιστα πρώτα να εγκριθούν από την Αεράμυνα και μετά να υποβληθούν στην Πολεοδομία.
Τα καταφύγια προστάτευσαν τους Έλληνες σε διάφορες χρονικές περιόδους όχι μόνο στην Κατοχή, αλλά και από τους ίδιους τους, τους Συμμάχους (βλέπε το βομβαρδισμό του Πειραιά το 1944), αλλά και από τις μεταξύ τους εχθροπραξίες (όπως τα καταφύγια στο λόφο του Αρδηττού ή στο Τατόι στα Δεκεμβριανά). Ο αναγκαστικός νόμος τελικά ίσχυσε μέχρι το 1956.
Εκτός από τα ιδιωτικά, κατασκευάστηκαν και πολλά δημόσια καταφύγια, σε κεντρικά σημεία. Πέρα από αυτά που κατασκευάστηκαν εξαρχής, αξιοποιήθηκαν και διάφοροι υφιστάμενοι χώροι, όπως παλαιά λατομεία ή στοές. Σύμφωνα με τον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο, κατά την περίοδο 1936-1940 κατασκευάστηκαν στην Αθήνα 400 δημόσια καταφύγια, ικανά να στεγάσουν 30-40.000 άτομα, χωρίς να υπολογίζουμε τα ιδιωτικά σε πολυκατοικίες και σπίτια.
Οι προδιαγραφές ήταν αυστηρές. Ενδεικτικά, τα τοιχώματα έπρεπε να έχουν πάχος τουλάχιστον 30 εκατοστά οπλισμένου σκυροδέματος και το κάθε άτομο να διαθέτει τουλάχιστον 3 τ.μ. χώρο. Στο εσωτερικό του κάθε καταφυγίου υπάρχει μια μεταλλική σκάλα, η οποία οδηγεί με ασφάλεια στο πεζοδρόμιο. Παράλληλα, υπήρχε ειδική πρόνοια και κρατική επιτροπή για τον εξαερισμό των καταφυγίων και την προστασία του με αεροστεγείς, βαριές θωρακισμένες πόρτες. «Στόχος ήταν η σωτηρία από αεροπορικό βομβαρδισμό, που εκτιμούσαν ότι συνολικά θα διαρκούσε τρεις ώρες. Οι πόρτες σφράγιζαν αεροστεγώς και δεν είχαν αέρα. Έπρεπε λοιπόν ο κάθε άνθρωπος να έχει 3 κυβικά μέτρα χώρου και 0,80 μέτρα εμβαδόν, που θα αρκούσαν για τρεις ώρες αν έμενε σιωπηλός και ακίνητος».
…«Όλοι οι “καταφυγιώτες” έχουνε το συναίσθημα πως το καταφύγιο είναι σπίτι τους»
Στο χρονογράφημά του «Καταφύγια» το 1941 ο Κώστας Βάρναλης δίνει την κοινωνική διάσταση των καταφυγίων: «Τα καταφύγια –όσο κι αν είναι υπόγεια σκοτεινά και πολλές φορές υγρά, γιατί δεν φτάνει έως εκεί ο ήλιος –αποτελούν «τόπον αναψυχής»!… Τύποι περίεργοι, αλλά και τύποι κοινοί μπαίνουν ήσυχα-ήσυχα σαν στο σπίτι τους· πιάνουν μια κάσα ή κανένα πάγκο, αν υπάρχουν τέτοιες πολυτέλειες, και κάθονται. Οι περισσότεροι όμως πιάνουν ένα κομμάτι τοίχο, ακουμπούν απάνω και στέκονται ασάλευτοι ή βγάζουν την εφημερίδα τους και βυθίζονται στο διάβασμά της, για να περνά η ώρα. Μερικές κυρίες ή κορίτσια βγάζουν από την σάκα τους μια φανέλα και πλέκουν ή κανένα μυθιστόρημα… Κανένας δεν καπνίζει, ούτε συζητεί. Απαγορεύεται. Μιλούνε σιγά αναμεταξύ τους, λες και προσέχουν μην ξυπνήσουν τις μπόμπες. Στους τοίχους και στα ανώφλια των εισόδων υπάρχουν πινακίδες: «Απαγορεύεται το κάπνισμα, ως και αι συζητήσεις»… Κάθε πολίτης, αρσενικός ή θηλυκός, μικρός ή μεγάλος, έχει τα γνωστά του καταφύγια… Ξέρει πού θα πάει. Και πάει ήσυχα και καμαρωτός… Κι όταν η σειρήνα βαρέσει διάλυση, κανένας δε βιάζεται να βγει έξω. Αργοκίνητο ποτάμι ο κόσμος όλων των ηλικιών προχωρούνε προς την έξοδο αργά κι επίσημα σαν άνθρωποι που βγαίνουν από το σπίτι τους. Γιατί όλοι οι «καταφυγιώτες» έχουνε το συναίσθημα πως το καταφύγιο είναι σπίτι τους».
Οι Γερμανικές δυνάμεις κατοχής κατασκεύασαν τα δικά τους καταφύγια, κατά κανόνα με καταναγκαστική εργασία του ντόπιου πληθυσμού. Στους τοίχους και στις στοές τους με σκίτσα και γελοιογραφίες διακρίνει κανείς και την ψυχοσύνθεση των Γερμανών στρατιωτών «Οι Γερμανοί είχαν ειδική τεχνοτροπία με υποδειγματικές προδιαγραφές, καλοδιατηρημένες και τώρα. Συνήθως προτιμούσαν τις παραλιακές περιοχές, όπως Ραφήνα ή Βούλα γιατί περίμεναν επίθεση, ή κοντά σε στρατιωτικές εγκαταστάσεις, όπως στα αεροδρόμια Ελληνικού και Τατοΐου. Η ειρωνεία επίσης είναι ότι μέχρι το 1938, η Ελλάδα δεν μπορούσε να κατασκευάσει θωρακισμένες πόρτες καταφυγίων ή συσκευές φιλτραρίσματος αέρα βάσει των αυστηρών προδιαγραφών, κι έτσι γινόταν παραγγελία κυρίως από τη Γερμανία. Αυτό οδήγησε στο ιστορικό παράδοξο, να προμηθευόμαστε μέσα προστασίας, από αυτούς που τελικά μας επιτέθηκαν!».
«Υπάρχει μια “υπόγεια Αττική” με αλήθειες και ψέματα»
Επειδή ακριβώς πέπλο μυστηρίου καλύπτει τα καταφύγια, έχουν αναπτυχθεί διάφοροι αστικοί μύθοι, για παράδειγμα ότι οι στοές επικοινωνούν μεταξύ τους. «Υπάρχει μια ‘υπόγεια Αττική’ με αλήθειες και ψέματα. Ήταν σκοτεινά μεγάλα μέρη με στοές και πρόσβαση σε λίγους, συνταγή που εξάπτει τη φαντασία, αλλά έχουν πεπερασμένες διαστάσεις και έκταση και δεν επιβεβαιώθηκε ότι επικοινωνούν μεταξύ τους».
Ο Κωνσταντίνος Κυρίμης έχει γράψει δυο βιβλία με τίτλο «Τα καταφύγια της Αττικής: Μια περιήγηση στη μυστική, υπόγεια Αττική» με πλούσιο φωτογραφικό υλικό και στα σκαριά είναι και τρίτος τόμος:
«Είχα διαβάσει για ένα καταφύγιο στον Πειραιά και μου κέντρισε την περιέργεια. Διαπίστωσα ότι υπήρχε κενό, οι πληροφορίες ήταν ελάχιστες και διάσπαρτες. Από μικρός λάτρευα την ιστορία και το θεώρησα άδικο να μην υπάρχει αυτή η ιστορία καταγεγραμμένη. Έτσι ξεκίνησα να επισκέπτομαι καταφύγια, να ψάχνω στα αρχεία και σε όποιες πηγές μπορούσα, να συνεργάζομαι με άλλους ερευνητές δημιουργώντας έτσι ένα μεγάλο αρχείο. Αυτό ήταν η βάση για τα δυο βιβλία μου, αλλά και η αφορμή για συνεργασία μου με τη διεύθυνση ιστορίας του στρατού για περαιτέρω έρευνα».
Ενώ οι περιηγήσεις στην πόλη και στα μυστικά της είναι πολύ δημοφιλείς τα τελευταία χρόνια, τα καταφύγια στην υπόγεια Αθήνα δεν είναι επισκέψιμα κι έτσι ένα ενδιαφέρον μέρος της ιστορίας μένει… στην κυριολεξία σκοτεινό. «Όσο δεν είναι προστατευμένοι αυτοί οι χώροι, υπόκεινται σε καταχρήσεις. Έχουν υποστεί τα πάνδεινα. Πολλά καταφύγια εξαφανίστηκαν στη νέα αστική δόμηση. Στις πολυκατοικίες συνήθως γίνονται αποθήκες. Έχω δει και κάβες, χοιροστάσια και στάβλους! Σε μέρη όπως η Μήλος, η Πάτρα ή η Κρήτη υπάρχουν πρωτοβουλίες για να είναι επισκέψιμοι οι χώροι, ενώ στην Αθήνα όχι και χρειάζεται. Υπάρχει κόσμος, ακόμα και καλλιτέχνες, που ενδιαφέρονται να κάνουν κάτι εκεί, αλλά δεν μπορούν. Ελπίζω και προσπαθώ, ώστε στο μέλλον να αναπτυχθεί μια πρωτοβουλία».
Πηγή
Μεταξουργείο, Κεραμεικός 
Παράθεμα: Τα Καταφύγια της Αθήνας αποκαλύπτονται… | Media TV News