Το Παναθηναϊκό Στάδιο είναι ένα διαχρονικό πολιτιστικό και τουριστικό σύμβολο και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Αθήνας, αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας. Προσελκύει όλους τους επισκέπτες της πόλης μας και αποτελεί ένα γνωστό σημείο αναφοράς της Αθήνας. H πλούσια ιστορία του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες, από την αναβίωσή τους το 1896 ως την επιτυχία του 2004 και είναι το σημείο στο οποίο σε όλους τους Ολυμπιακούς Αγώνες, χειμερινούς και θερινούς, παραδίδεται η Ολυμπιακή Φλόγα.
Το Παναθηναϊκό Στάδιο βρίσκεται στη θέση αρχαίου ελληνικού Σταδίου και για πολλούς αιώνες φιλοξένησε τη διοργάνωση γυμνικών αγώνων, αγώνων στίβου όπως θα λέγαμε σήμερα. Οι γυμνικοί αγώνες οι οποίοι διοργανώνονταν από πολύ παλιά σε χώρο μακριά από την πόλη, περιελήφθησαν στο πρόγραμμα των εορτών των Παναθηναίων το 566/565 π.Χ.
Όταν ο ρήτορας Λυκούργος ανέλαβε το 338 π.Χ. την ρύθμιση των οικονομικών της πόλης των Αθηνών, συμπεριέλαβε στην εκτέλεση δημοσίων έργων την ανέγερση ενός Σταδίου. Ιδεώδης χώρος κρίθηκε η χαράδρα ανάμεσα στον λόφο του Αρδηττού και το απέναντι χαμηλό ύψωμα, έξω από το τείχος της πόλης, σε μία ειδυλλιακή τοποθεσία στις ήρεμες όχθες του Ιλισσού. Ο τόπος ήταν ιδιωτικός αλλά ο ιδιοκτήτης του Δεινίας τον παρεχώρησε για την πραγματοποίηση της ανέγερσης Σταδίου. Μεγάλα χωματουργικά έργα μεταμόρφωσαν την χαράδρα σε αγωνιστικό χώρο με τα χαρακτηριστικά του ελληνικού Σταδίου: σχήμα παραλληλόγραμμο με είσοδο από τη μία στενή πλευρά και με θέση για τους θεατές στα χωμάτινα πρανή των τριών άλλων πλευρών. Το Στάδιο του Λυκούργου χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στα Μεγάλα Παναθήναια το 330/329 π.Χ. για την τέλεση των γυμνικών αγώνων.
Στους ρωμαϊκούς χρόνους η πόλη των Αθηνών δεν είχε πλέον πολιτική δύναμη. Γνώρισε όμως μία νέα πνευματική και καλλιτεχνική άνθηση επί της αυτοκρατορίας του Αδριανού μεταξύ των ετών 117-138 μ.Χ. Σε αυτή την περίοδο έζησε ο ρήτορας και σοφιστής Ηρώδης γιός του Αττικού ο οποίος διέθεσε ένα μέρος της μεγάλης του περιουσίας στην ανέγερση λαμπρών οικοδομημάτων σε πολλά ιερά και πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στη γενναιοδωρία του Ηρώδη, οφείλονται σπουδαίες εργασίες στο Στάδιο, από το 139-144 μ.Χ. οι οποίες επέφεραν δύο κυρίως αλλαγές στην πρώτη του μορφή: την μετατροπή της αρχικής ευθύγραμμης μορφής σε πεταλόσχημη με την προσθήκη της σφενδόνης, χαρακτηριστική μορφή των ελληνικών Σταδίων στους ρωμαϊκούς χρόνους και την κάλυψη του χώρου για τους θεατές, του θεάτρου, με σειρές καθισμάτων, εδωλίων από λευκό πεντελικό μάρμαρο. Μία θολωτή δίοδος, κάτω από το ανατολικό ανάλημμα κατέληγε, στην πίσω πλευρά του Σταδίου. Στο στίβο, μαρμάρινες πλάκες οριοθετούσαν την άφεση και το τέρμα. Αναπόσπαστο στοιχείο στον αγωνιστικό χώρο ήταν οι αμφιπρόσωπες ερμαϊκές στήλες. Η είσοδος απέκτησε κορινθιακού ρυθμού πρόπυλο. Μία τρίτοξη μαρμάρινη γέφυρα στον Ιλισσό, εξασφάλιζε την εύκολη πρόσβαση από την πόλη. Τον όλο χώρο, και κυρίως τη στοά στο ύψος της σφενδόνης, κοσμούσαν αγάλματα μαρμάρινα, χάλκινα ακόμα και χρυσά. Στη κορυφή του Αρδηττού είχε κτιστεί ο ναός της θεάς Τύχης με το λατρευτικό άγαλμα της θεάς από ελεφαντόδοντο. Οι Αθηναίοι δίκαια ήταν περήφανοι για το Παναθηναϊκό Στάδιο, που εφάμιλλο δεν υπήρχε στον κόσμο. Στην κορυφή του υψώματος αριστερά της εισόδου, δέσποζε για πολλά χρόνια και ο τάφος του Ηρώδη.
Με την επικράτηση της χριστιανικής θρησκείας και την απαγόρευση ειδωλολατρικών εκδηλώσεων και βάρβαρων θεαμάτων των ρωμαϊκών χρόνων όπως ήταν αιματηρές μονομαχίες και θηριομαχίες, το Παναθηναϊκό Στάδιο έχασε τη λάμψη του και με την πάροδο του χρόνου έλαβε τη θλιβερή εικόνα της εγκατάλειψης, καθώς τα λαμπρά του μάρμαρα ενσωματώνονταν σε αθηναϊκά κτίσματα και τροφοδοτούσαν τα ασβεστοκάμινα της γύρω περιοχής. Ευρωπαίοι περιηγητές κυρίως επισκέπτονται τον χώρο του, όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες τους στις οποίες δεν παραλείπουν τις μαγικές τελετουργίες μέσα στην ερειπωμένη θολωτή δίοδο από νεαρές αθηναίες με σκοπό την ανεύρεση ενός καλού συντρόφου.
Από τις πρώτες προσπάθειες αναβίωσης της ιδέας των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν οι αθλητικοί αγώνες που οργανώθηκαν το 1870 και 1875 στο Παναθηναϊκό Στάδιο στα πλαίσια των Ζάππειων Ολυμπιάδων, εκθέσεων ελληνικών προϊόντων με χρηματοδότηση του εθνικού ευεργέτη Ευάγγελου Ζάππα. Την πραγματοποίηση της ιδέας οφείλουμε στον βαθύ γνώστη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τον γάλλο βαρόνο Pierre de Coubertin, οργανωτή του Διεθνούς Αθλητικού Συνεδρίου στο Παρίσι το 1894. Πρόεδρος του Συνεδρίου και πληρεξούσιος του Πανελληνίου Γυμναστικού Συλλόγου ήταν ο Δημήτριος Βικέλας ο οποίος έπεισε το Συνέδριο να διεξαχθούν στην ελληνική πρωτεύουσα το 1896, οι πρώτοι Διεθνείς Ολυμπιακοί Αγώνες. Το Παναθηναϊκό Στάδιο κλήθηκε τότε να φιλοξενήσει τη διεξαγωγή των διεθνών αγώνων και αποτέλεσε το επίκεντρο των προετοιμασιών της πόλης για τη μεγάλη διεθνή συνάντηση. Την υπέρογκη δαπάνη για την ανακατασκευή του κυρίως ανέλαβε ένας άλλος εθνικός ευεργέτης, ο Γεώργιος Αβέρωφ. Τον μαρμάρινο ανδριάντα του, δεξιά της εισόδου του Σταδίου φιλοτέχνησε ο γλύπτης Γεώργιος Βρούτος.
Αρχαιολογικές έρευνες ήδη από το 1836, είχαν αποκαλύψει ίχνη του αρχαίου Σταδίου του Ηρώδη και βάσει αυτών των δεδομένων αλλά και των ανασκαφικών ευρημάτων του Ερνέστου Τσίλλερ (Ernst Ziller) το 1869 συντάχθηκε το σχέδιο ανακατασκευής του από τον αρχιτέκτονα Αναστάση Μεταξά. Η ανακατασκευή του Σταδίου από πεντελικό μάρμαρο διακρίνεται για την πιστότητα της σε μεγάλο βαθμό ως προς το αρχαίο μνημείο του Ηρώδη. Οι πρώτοι διεθνείς Ολυμπιακοί αγώνες άρχισαν στις 25 Μαρτίου και έληξαν στις 3 Απριλίου, σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία. Τη νίκη του Μαραθωνίου, του δημοφιλέστερου των αγωνισμάτων απέσπασε ο Σπύρος Λούης. Στο Παναθηναϊκό Στάδιο ακούστηκε για πρώτη φορά και ο Ολυμπιακός Ύμνος σε στίχους του Κωστή Παλαμά και μελοποίηση του Σπύρου Σαμαρά. Σπύρος Λούης.
12 πράγματα που ίσως δεν ξέρετε για το Καλλιμάρμαρο
- Είναι το αρχαιότερο εν λειτουργία Στάδιο στον κόσμο.
- Είναι το μοναδικό Στάδιο στον κόσμο στο οποίο έχουν τελεσθεί τρεις Ολυμπιακοί Αγώνες. Οι Α’ Αγώνες το 1896, η Μεσο – Ολυμπιάδα του 1906 και η Τοξοβολία με τον Μαραθώνιο στη διοργάνωση του 2004.
- Είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο της Πεντέλης. Τα λατομεία άνοιξαν πριν τους Ολυμπιακούς του 1896 αποκλειστικά για την κατασκευή του.
- Τη Ρωμαϊκή εποχή χρησιμοποιήθηκε ως αρένα με την προσθήκη ενός ημικυκλικού τοίχου.
- Την ονομασία του ως Παναθηναϊκό Στάδιο την απέκτησε διότι δημιουργήθηκε για να τελούνται σ’ αυτό οι εορτές των Παναθηναίων
- Η ανακατασκευή του έγινε στο τέλος του 19ου αιώνα ειχε τεράστιο συνολικό κόστος για την εποχή (1.000.000 δρχ) και καλύφθηκε με δωρεά του Γ. Αβέρωφ.
- Στην έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 μάλιστα δεν είχε προλάβει να ολοκληρωθεί η ανακατασκευή λόγω καθυστέρησης της χρηματοδότησης, και μόνο οι πρώτες σειρές ήταν φτιαγμένες με το νέο μάρμαρο.
- Κατέχει το ρεκόρ της μεγαλύτερης προσέλευσης θεατών σε αγώνα μπάσκετ σε ανοικτό Στάδιο. Σημειώθηκε στις 4 Απριλίου του 1968, όταν η ΑΕΚ κατέκτησε το Κύπελλο Κυπελλούχων νικώντας με 89-82 τη Σλάβια Πράγας μπροστά σε 80.000 θεατές.
- Ο ποταμός Ιλισσός περνούσε μπροστά από το στάδιο μέχρι και πριν μερικές δεκαετίες. Μια όμορφη γέφυρα ένωνε την είσοδο του σταδίου με την Ηρώδου Αττικού. Σήμερα ο ποταμός έχει υπογειοποιηθεί.
- Το 1999 για την τελετή έναρξης του Παγκοσμίου Πρωταθλήματος Στίβου, τοποθετήθηκε μια πρόχειρη κατασκευή που έμοιαζε με πύλη στην ανοικτή πλευρά του σταδίου ξεσηκώνοντας θύελλα αντιδράσεων. Ωστόσο η αλήθεια είναι πως και στην αρχική του μορφή μετά την ανακατασκευή το 1896, υπήρχε παρόμοια κατασκευή.
- Το σχήμα του σταδίου έχει σχήμα πέταλου, με μήκος ευθείας τα 193μ. καθώς ο δρόμος ενός σταδίου, ήταν η μικρότερη απόσταση την οποία διένυαν τότε οι αθλητές. Δηλαδή το μικρότερο «σπριντ» για ένα δρομέα ήταν τα 193 μέτρα.
- Για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 τοποθετήθηκαν οι ολυμπιακοί κύκλοι στη κορυφή του κοίλου μέρους του. Αφαιρέθηκαν το 2011 πριν τους Special Olympics λόγω προβλήματος στατικότητας, ενώ το Συμβούλιο Νεότερων Μνημείων το 2015 απέρριψε την πρόταση της Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής για επανατοποθέτηση των κύκλων με νέα φωτιζόμενη κατασκευή.
Μεταξουργείο, Κεραμεικός 